Tallava on the archaeological sites of Albania

Dozens of cultural heritage sites have been populated with shows in the form of bars and restaurants. The data collected by INA Media prove that these businesses are severely damaging archaeological sites, while the responsible authorities have failed to monitor them.

In the southeast of the capital, on the hills covered with centuries-old olive trees, stands the Petrela Castle, a cultural monument of the first category. Built in the 6th century after our era, the history of this fort has not prevented the authorities from giving permission to transform the environment within the centuries-old walls into a bar-restaurant, which risks damaging this thousand-year-old heritage.

The small area of ??the castle is almost entirely occupied by the large restaurant tables, located on the castle terraces, in the alcoves and in the small squares of the interior.

The outer walls of Petrela Castle

Tourists, who have "discovered" this treasure, do not sit at the tables, but walk along the surrounding walls. Curious to learn something more, the information on some long-torn boards seems lacking.

Environment in Petrela Castle

Unsystematic cables hang over the ancient walls, while where the historical artifacts should have been, you find water tanks, broken chairs or dirty cigarette ashtrays.

In the background there is loud music and the laughter of some men, who are enjoying brandy and meat, without showing any interest in the value of this object.

The special status enjoyed by this object has not protected it, and the commercial activity carried out in its premises risks damaging this thousand-year-old heritage.

Petrela Castle

"Petrela should have been treated quite differently, only a restaurant should not have been made! The isolated tower, with its cylindrical shape, is completely unsuitable for the function as a restaurant", says archaeologist Iris Pojani.

Through a controversial decision 11 years ago, the Albanian government leased dozens of castles and other cultural sites across the country. For more than a decade, they have been occupied by restaurants, whose main menu is roasted meat and brandy.

"It would be good for the authorities to draw up an instruction for the re-functions of all the monuments and sites of the country, with a diverse list of possible services for the visitor, prioritizing the educational function", - argues Pojani.

Through field observations and after six months of continuous efforts with requests for information, INA Media has documented that the Ministry of Economy, Culture and Information and the dependent institutions do not know in which facilities commercial activities take place, they do not have balance sheets or data on relations with these companies.

The Ministry of Economy, Culture and Information (MEKI) made available to INA Media a list of only 6 cultural monuments, which it has leased to the private sector, but the Petrela Castle is not included in this list.

Likewise, MEKI admits that there is no inventory for all these archaeological sites, much less reports that could shed light on their management.

The same as in the Petrela Castle, in the Preza Castle you are faced with nails embedded in the castle gate right at the entrance. It too, like most of Albania's castles, carries similar bar-restaurant activities within its surrounding walls.

Although this activity has been going on for years, the Ministry of Culture says that the activity has been stopped, since the castle was damaged by the November 2019 earthquake.

In MEKI's truncated response, there is no information about the monitoring of the archaeological site or the mechanisms that guarantee its preservation from private activity within this territory.

"Regarding Preza Castle, there was a contract with the Museum Center, Durrës, which was not renewed after the 2019 earthquake, as the environment was damaged and the tenant was not using it. With the completion of the approval, a new contract will be concluded for the use and maintenance of the castle's premises", says MEKI in a written response.

Kalatë, for rent
The practice of renting out cultural objects started in 2013. At that time, the Ministry of Culture issued an instruction for the renting out of these important objects.

According to the archaeologist, Lorenc Bejko, in the period 2010-2013, the stupidity reached the point where the Institute of Cultural Monuments prepared a long list of castles, which would be rented for restaurant and bar activities.

"Yes, in this period there were also "more original" ideas, such as the construction of hotels and, in one case, a casino! Officially, the need for "revitalization of monuments" was mentioned, - comments the archaeologist, Lorenc Bejko, on the practice of giving cultural heritage objects to premises.

Archeology, Iris Pojani, believes that bars and restaurants do not promote cultural activities, which are discussed in the relevant article of the Law on Cultural Heritage.

"The revaluation of cultural heritage assets, as well as the uses of monuments, should be related to various activities, not only bar-restaurants. Activities related to restaurants, moreover, create pollution and have a very negative impact on these cultural landscapes, which come to us from the past", says Pojani.

"We need to focus on a comprehensive study, to plan very carefully, case by case", she suggests.

Equally vague and unclear was the answer, which details the practices that are followed in concluding contracts with these businesses within archaeological sites.

Ministria dhe Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore nuk ka vënë në dispozicion të INA Medias asnjë raport që lidhet me dëmtimet serioze, që konstatohen gjatë vëzhgimit tonë në terren. Asnjë e dhënë apo asnjë monitorim nuk ka, as për ndërhyrje të tilla si: kur ngulen hekura e gozhdë në muret e kalasë apo kur zmadhohet porta kryesore për të lejuar makinat të futen në parking, siç ka ndodhur me portën e Kalasë së Prezës.

Pas kërkesës së përsëritur drejtuar Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore lidhur me mekanizmat e kontrollit mbi këto site, ministria jep një përgjigje të detyruar, duke përsëritur ligjin, por nuk thuhet asgjë se si kryhet ky monitorim dhe çfarë është vërejtur.

“Gjatë zhvillimit të aktiviteteve, institucionet në varësi të Ministrisë së Kulturës ngarkohen përmes urdhrit të ministrit, që miraton zhvillimin e aktivitetit, që të monitorojnë aktivitetin me qëllim moscenimin e pasurisë kulturore”, – thuhet në përgjigjen e ministrisë për INA Median.

Në Kalanë e Shkodrës autoritetet thonë se nuk ka biznese, që ushtrojnë aktivitetin brenda saj, por sqarojnë se kanë kapur në flagrancë dy subjekte, që kishin nisur përgatitjet për bizneset e tyre.

“Gjatë kësaj jave grupi i punës së DRTK ka konstatuar se, subjektet e këndeve “Sal” në hyrje të kalasë, si dhe bar “Rozafa” kishin filluar përgatitjet për fillimin e aktivitetit privat, gjë për të cilën është mbajtur një procesverbal për konstatim të faktit që subjektet e sipërcituara filluan ushtrimin e aktivitetit privat dhe u bënë me dije se veprimtaria mund të zhvillohet vetëm pas lidhjes së kontratës përkatëse”, – sqaron ministria në një përgjigje në fund të muajit dhjetor 2023.

Në sitin arkeologjik të Apolonisë në Fier prej vitesh zhvillojnë aktivitetin dy biznese private.

“Bar “Leon Rey” është objekt i dhënë me qira nga Ministria e Kulturës që prej vitit 2018. Subjekti vazhdon që të paguajë rregullisht qiranë e tij në llogari të institucionit, që derdhet në buxhetin e shtetit; kurse “Bar Apolonia” ushtron aktivitetin në pronë private (me certifikatë pronësie)”.

Në kalanë e Lëkursit, e dhënë me qira prej dekadash, kontrata ka përfunduar, por subjekti vijon që ta zhvillojë aktivitetin edhe me dijeninë e institucioneve.

“Operatori ekonomik, “Alb Tavos”, vazhdon të ushtrojë aktivitet në Kalanë e Lëkursit, ku ka paguar rregullisht qiranë, por afati i vlefshmërisë së kontratës së qirasë ka përfunduar dhe nuk është rinovuar”, – thotë Ministria e Kulturës në një përgjigje të fund-vitit 2023.

Siç duket nga këto përgjigje, ministria sqaron vetëm pjesën e korrektësisë së subjekteve private sa i përket pagesës së qerasë, por nuk jep asnjë detaj, që lidhet me kontrollin e institucioneve mbi dëmet e mundshme të aktivitetit të këtyre subjekteve private në sitet arkeologjike

Parku Arkeologjik i Apollonisë

Origjina e këtij aktiviteti tregtar mbi kalatë e Shqipërisë daton që në vitin 1980, por gjatë viteve 2010 aktiviteti u shtri në të gjithë vendin.

Referuar bilancit për kostot dhe përfitimet, Bejko beson se këto aktivitete nuk iu duhen këtyre kalave.

“Përvoja e dy dekadave të fundit ka treguar se në të gjitha rastet marrëdhënia e këtyre aktiviteteve private, me monumentet ku janë vendosur, ka qenë e vështirë dhe problematike. Funksioni i tyre, i nevojshëm në modelin e përfaqësuar nga Apolonia dhe nga Shkodra është i pakrahasueshëm me dëmin që ato kanë shkaktuar në modelin e përfaqësuar nga Lëkursi dhe Petrela”, – këmbëngul Lorenc Bejko.

Ku mbështetet praktika e lejimit të aktiviteteve të tilla, tregtare?!

Referuar nenit 178 të Ligjit për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë, këto pasuri mund të jepen në përdorim, me kushtin që të mos cenohen vlerat e tyre.

“Institucionet publike mund t’ia japin në përdorim pasuritë kulturore, që kanë në administrim, me përjashtim të objekteve të kultit, një subjekti të interesuar, nëse garantohet përputhshmëria e qëllimit të përdorimit me destinacionin kulturor të pasurisë dhe dhënia në përdorim nuk cenon vlerat e saj si trashëgimi kulturore.”, – detajon ligji nr. 27/2018.

Por, ky nuk është rasti i parashikuar në ligj. Brenda siteve arkeologjike ka shumë bare ose restorante dhe aktiviteti i tyre nuk monitorohet nga institucionet.

Ministria e Kulturës në një përgjigje me shkrim për INA Median i konsideroi këto lokale si aktivitete kulturore me qëllim promovimin e trashëgimisë kulturore.

“Përmes aktiviteteve kulturore promovohen vlerat e trashëgimisë kulturore, si dhe mbështeten individë/subjekte, aktiviteti i të cilave ka në fokus promovimin e këtyre vlerave”, – u përgjigj Ministria e Kulturës për INA Median.

Ministria e mbështet argumentin te pika 65, e nenit 5, të Ligjit nr. 27/2018 për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë, ku specifikohet se, “Vlerësimi” është ushtrimi i funksioneve dhe veprimtarive, që kanë për qëllim promovimin e zhvillimin e trashëgimisë kulturore, si dhe krijimin e kushteve më të mira për përdorimin dhe gëzimin e saj, publik. Në lidhje me peizazhin kulturor, vlerësimi përfshin gjithashtu rikualifikimin e objekteve të paluajtshme dhe të hapësirave të vendosura në mbrojtje, të dëmtuara ose të degraduara”.

Gjatë udhëtimit nëpër këto site arkeologjike, INA Media konstatoi një realitet krejt tjetër nga misioni që parashikohet në ligj. Këto bare e restorante nuk përmbajnë asnjë element, që mund t’i përngjajë promovimit.

Kabllo të varur, elektriciteti, tavolina të vjetra, karrige të thyera, plastike, tavlla të pista, duhani, muzikë tallava e të tjera detaje, që nuk ke si t’i shmangësh, nuk mund të konsiderohen promovim i trashëgimisë kulturore, por krejtësisht e kundërta.

Arkeologu, Lorenc Bejko, i ndan në dy kategori: në kala, ku shërbimet tregtare janë të domosdoshme për shkak të hapësirës së madhe, mbi të cilën shtrihen dhe site, që janë konceptuar si destinacione kulinare. Apolonia dhe Kalaja e Shkodrës janë parqe të mëdha, arkeologjike, që vizitohen nga një numër i madh vizitorësh dhe janë pjesë e qenësishme e itinerareve të turizmit kulturor në vendin tonë, ndryshe nga Petrela apo Lëkursi.

“Për këtë arsye ato kanë patur prej kohësh, që para viteve 1990, nevojë për të ofruar edhe shërbime thelbësore për vizitorët e shumtë, si muze, qendër vizitorësh, tualete, restorant/bar apo infrastrukturë tjetër, mbështetëse, kështu që edhe konceptimi i tyre, volumetrik, arkitektonik apo funksional është i trashëguar që nga vitet 1980”, – shpjegon Bejko.

Në vitin 2019 qeveria shqiptare miratoi një VKM, që parashikonte rregullat, mbi të cilat vendoset një partneritet publik-privat në sitet arkeologjike të Shqipërisë dhe objekte të tjera të trashëgimisë kulturore. Dhënia me koncesion e tyre është tashmë fakt, si në rastin e Parkut të Butrintit.

VKM nr. 828, datë 18.12.2019 “Për miratimin e kushteve të përgjithshme e të posaçme të kontratës së rijetësimit të pasurive kulturore, kombëtare”, parashikon që një pasuri të jepet në përdorim, kur kjo veprimtari është në përputhje me vlerat kulturore.

Prania e aktiviteteve tregtare mbi site arkeologjike nuk gjendet vetëm në Shqipëri.

Pas suksesit ndërkombëtar të filmit “Game of Thrones”, turistë nga e gjithë bota vërshuan në Kroaci, atje ku ishin realizuar disa nga episodet e tij, më tërheqëse.

Vërshimi i turistëve pati një ndikim shumë pozitiv në ekonominë e vendit, por dalëngadalë nisi të shfaqë efektet negative në mjediset e rëndësishme të trashëgimisë kulturore.

Situata u bë aq shqetësuese, sa institucionet shtetërore të ruajtjes së trashëgimisë kulturore vendosën rregulla të rrepta, madje për disa mund të duken edhe të çuditshme: asnjë turist nuk mund të ecë mbi kalldrëmet e qytetit të vjetër të Dubrovnikut me taka apo të tërheqë një valixhe me rrota mbi një peshë të lejuar.

Por, ndryshe nga Shqipëria, në këto vende kontrolli është i rreptë dhe i bazuar mbi një strategji kombëtare, që mbron trashëgiminë kulturore.

“Aktivitete tregtare, të deleguara tek operatorë privatë mbi bazën e një partneriteti publik-privat dhe në funksion të ofrimit të shërbimeve të nevojshme për vizitorët, ndeshen shpesh në rajon dhe në Europë. Vendimi për funksionimin e tyre merret mbi bazën e një plani të studiuar mirë për administrimin e siteve kulturore dhe jo si nisma të veçuara “rijetësuese”, – thotë Bejko.

Jo vetëm kalatë, por edhe objekte të tjera të trashëgimisë kulturore në Shqipëri janë nën kërcënim të vazhdueshëm, për shkak të neglizhencës së institucioneve përgjegjëse për ruajtjen dhe administrimin e tyre.

The High State Control has audited the situation in the archaeological sites in Albania for a long period of time. At the end of the audit, an inventory of archaeological sites in the territory of Albania was drawn up, which MEKI does not seem to have. In the findings of the 2021 report, it appears that out of 2,161 cultural monuments in the territory of Albania, only 745 of them or 34% are in good condition and need constant maintenance; while 122 of them have been completely destroyed, another 884 objects are in urgent need of restoration, 98 are alienated and 15, without a card, completely out of the attention of conservation and administration.

280 objects have been maintained or restored, 330 monuments have been cleaned mainly of debris and vegetation, so a total of 610 monuments have been the attention of institutions from 2,161 of them.

Archeology, Iris Pojani, believes in the plans that the institutions have drawn up for the management of the sites according to contemporary models, but emphasizes that the primary goal is the protection of the cultural heritage and not the benefits from it.

"The functions may change, but the castle, the site or the monuments must remain there, maintained for generations to come," she concludes. /Ina.media

11 1 1024x576

10 1024x576

tabela 2 2

tabela 1

tabela 3

6 1024x576

4 1024x576

5 1024x576

1 1920x1080

2 1920x1080

3 1920x1080