KRONIKË NË ASFALT/ Shkëlqimi dhe rënia e Bella B.

 Kliko këtu për të tjera
Voxpress:

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

17 Shtator 2025, 17:17Histori SHKRUAR NGA REDAKSIA VOX
Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë amerikane

Nga Alastair Gill, BBC

Një shteg prej 540 km përgjatë bregdetit mesdhetar të Turqisë prezanton trashëgiminë e pasur të Likisë, një republikë detare e lashtë që njihet si bashkimi i parë demokratik në botë.

“Likianët? Po kush ishin ata?” tha Iskenderi. “Kur ne turqit erdhëm këtu, pamë vetëm rrënoja dhe si i thoni? Aty ku prehen të vdekurit?”, shtoi ndërtuesi i vjetër i varkave, duke lënë shishen e birrës Efes dhe duke bërë një gjest horizontal me duar.

“Varre?” i thashë. Ai rregulloi kapelen e tij të vjetër të kapitenit dhe pohoi me kokë.

Ishte maj, por nxehtësia e pasdites tashmë rëndonte në Simena, një fshat i largët në Gadishullin Teke në bregdetin mesdhetar të Turqisë, një rajon që historikisht njihet si Likia. Isha dy javë në një ecje përgjatë Rrugës Likiane, një shteg prej 540 km (760 km duke përfshirë rrugët alternative) që lidh qytetet Fethiye dhe Antalya dhe takova Iskenderin pasi kërkova freski në një kafene pranë një kantieri varkash.

Ai tregoi drejt mureve të kështjellës Simena, që ngriheshin mbi një kreshtë të thyer. “Ato varre që pe pranë kështjellës… Si i lëvizën ata këto gurë gjigantë, mijëra vjet më parë?” pyeti. “As pesë burra nuk do mund të ngrinin kapakët e atyre varreve”. Iskenderi tundte kokën, sikur përpiqej të pajtohej me një ide të pamundur. Nga kalaja, kisha parë sarkofagët likianë me kapakët e tyre në formë harqesh gotike, të shpërndarë në kodër me dhjetëra. Më herët, në Kaleüça??z aty pranë, isha ngjitur në një kodër që shihte nga marina për të gjetur një nekropol të gjerë me varre të mbuluara nga barërat, ndërsa vetëm disa metra larg, tregtarët ngrinin zhurmshëm stendat e tyre. Prania turke dukej e brishtë përballë këtyre relikeve të çuditshme, një kujtesë se të tjerë kishin quajtur këtë tokë shtëpi dikur.

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

Likia e lashtë, e quajtur sipas kryeqytetit të saj origjinal, ishte një fortesë malore e banuar nga një popull detar jashtëzakonisht i pavarur, origjina e të cilit mbetet ende objekt spekulimesh.

Historiani i lashtë grek Herodoti pohonte se paraardhësit e Likianëve, Trmmili, “kishin ardhur fillimisht nga Kreta”, megjithatë studiuesit modernë besojnë se ata ishin një popull anatolian që u helenizua pas pushtimit të rajonit nga Aleksandri i Madh në vitin 333 p.e.s. Edhe pse Likianët u zhdukën prej kohësh, të asimiluar nga Bizantinët dhe Turqit, trashëgimia e tyre politike vazhdon të jetojë, falë një lidhjeje historike të pazakontë.

Në qershor të vitit 1787, presidenti i ardhshëm i SHBA-ve, James Madison, mbajti një fjalim në Konventën Kushtetuese në Filadelfia. Forumi ishte mbledhur për të gjetur një sistem më efektiv qeverisjeje për kombin e ri, ku mungesa e përfaqësimit proporcional po pengonte hartimin e politikave të qëndrueshme.

Duke iu përgjigjur pohimit të delegatit Oliver Ellsworth se barazia e zërave ka qenë gjithmonë një parim themelor në konfederata, Madison solli shembullin e Likisë. Liga Likiane, argumentoi ai, ishte ndryshe. Pas shpjegimit të Madisonit, ligjvënësit nënshkruan Kushtetutën më 12 shtator 1787.

E formuar në shekullin II p.e.s. dhe e përbërë nga 23 qytet-shtete, Liga Likiane ishte bashkimi i parë demokratik në botë, një model konfederate të fortë të bazuar në përfaqësim popullor dhe proporcional. Gjashtë qytete, përfshirë kryeqytetin Patara, kishin nga tre vota në Këshillin Likian, qytetet mesatare kishin dy dhe vendbanimet e vogla kishin një.

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

Rrethanat e krijimit të Ligës mbeten të paqarta, por mendohet se ishte një reagim ndaj tiranisë së Rodosit, që u caktua përkohësisht si sundues i Likisë nga Roma në vitin 190 p.e.s. Liga nuk kishte kompetenca në politikën e jashtme, por zgjidhte një ekzekutiv qeverisës, Lyciarch-un,  si dhe gjyqtarë lokalë dhe mblidhte taksa. Filozofi francez i shekullit XVIII, Montesquieu, e quajti atë “kushtetutën më të përsosur të antikitetit”.

Profesori Anthony Keen, ekspert për Likian nga Universiteti i Notre Dame, e përshkruan sistemin si “një bashkim i ideve greke për demokracinë me idetë ekzistuese likiane për mënyrën se si një komunitet qytetesh të pavarura bashkëpunon”.

Shumë nga shtigjet ku po ecja dikur kishin qenë rrugë, arterie mijëravjeçare që lidhnin qytetet e Likisë, historia e së cilës përfundoi pasi perandori romak Klaudi aneksoi rajonin në vitin 43 të erës sonë. Ishte pikërisht interesi për këto rrugë të lashta që e shtyu Kate Clow të krijonte Rrugën Likiane në vitet 1990, pasi u vendos në rajon.

“Nuk u frymëzova për të krijuar një shteg; u frymëzova për të mbledhur rrugë të vjetra”, tha ajo.

Clow vazhdon ta zgjerojë itinerarin dhe të mbështesë komunitetet lokale: këtë vit një grup vullnetarësh transformoi një ndërtesë në fshatin Sidyma në një qendër kulturore.

Ecësit ishin të paktë në Rrugën Likiane, por shtegu ishte plot jetë: dhi me qime të gjata, breshka të ngadalta dhe, më shqetësues, gjarpërinj të zinj që herë pas here kalonin rrugën me shpejtësi.

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

Në fshatra malore të mbushura me lulëkuqe dhe lule të egra, gra me pantallona të gjera “salvar” më sollën djathë dhie, mjaltë të freskët dhe bukë të hollë “gozleme”, të shoqëruara me gota çaji. Gjatë orëve më të nxehta zhytesha në det, strehohesha në kanione të pyllëzuara ose shtrihesha në lëndina me aromë të trumzës, nën lisat, ullinjtë e egër dhe drurë. Pas muzgut, një heshtje e dendur mbështillte tokën dhe zjarri i kampit dridhej nën pishat që pëshpëritnin, sikur më nxisnin të kujtoja njerëzit që ndërtuan këto rrugë.

Në fakt, në Rrugën Likiane, kujtesa është aq e pranishme sa ecën, pushon dhe fle në shoqërinë e fantazmave. Sepse, pavarësisht bukurisë dramatike, kjo është një tokë fantazmash. Në librin “Bregu Likian”, një rrëfim i një udhëtimi përgjatë gadishullit me det në vitet 1950, eksploruesja Freya Stark e quajti atë “bregdetin më të përhumbur në botë”. Varre të zbrazëta ndodhen në çdo shkurre dhe lëndinë, si të dërguar të heshtur nga një ambasadë e zhdukur.

Një pjesë e dukshme e strukturës urbane të Likisë, varret ishin shprehje e rolit qendror të adhurimit të paraardhësve dhe jetës pas vdekjes. Më të çuditshmet ishin varret në formë shtyllash që gjenden në rrënojat e Xanthos-it, kryeqytetit të Likisë nën sundimin persian. Rruga Likiane devijon drejt brendësisë për të arritur në këtë vend, që ndodhet mbi një shkëmb të rrethuar nga serra dhe plantacione portokalli. Dy varre në formë shtylle dominojnë akropolin: Varri i Harpive, i zbukuruar me relievë të figurave femërore me krahë; dhe Obelisku i Xanthos-it, një stele gjigante e mbuluar me shkrim likian që ende nuk është zbërthyer plotësisht.

Varri më i madh në formë shtylle i Xanthos-it, Varri i Payava-s, me relievët dhe mbishkrimet likiane, u hoq në vitin 1841 nga arkeologu britanik Sir Charles Fellows, i cili mori gjithçka që mundi për në Londër me anijen HMS Beacon. Sot varri ndodhet në Muzeun Britanik, së bashku me frizat origjinale nga Varri i Harpive dhe Monumentin e Nereidëve, një varr i skulpturuar në formën e një tempulli grek.

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

Që nga shekulli IV p.e.s., Likianët ndërtuan varre në formë “shtëpie” të gdhendura në shkëmb,  zakonisht dhoma funerale të skalitura në shpate shkëmbore, ku sipërfaqja rreth derës ishte punuar për të imituar fasadën e një shtëpie likiane prej druri, me “trarë” dhe “dysheme” të dala jashtë. Më të zakonshmet janë sarkofagët, varre të gjata të gdhendura nga guri gëlqeror likian, që zakonisht vendoseshin mbi një varr të poshtëm.

Dr. Catherine Draycott, arkeologe nga Universiteti i Durhamit, shpjegoi se në varret likiane, i ndjeri varrosej në sarkofagun e sipërm, ndërsa të afërmit ose skllevërit në dhomën poshtë. “Ekziston kjo ide në Liki për të ngritur fizikisht njerëzit e rëndësishëm në vdekje”, tha ajo. “Në këtë kuptim, ata po i heroizojnë ata që vendosen aty”.

Ndërsa varret e kudogjendura u kanë dhënë arkeologëve një kuptim të ritualeve të ndërlikuara të varrimit të Likianëve, pamja e jetës së përditshme mbetet e paqartë: gjetjet e sendeve personale apo bizhuterive janë jashtëzakonisht të rralla. “Vështirësia është se shumë nga provat e forta janë romake. Ka shumë pak nga periudhat më të hershme”, tha Draycott. Të plaçkitura prej kohësh, varret janë të zbrazëta, madje edhe kockat mungojnë.

Dy ditë pas Xanthos-it, shtegu më solli sërish në bregdet, pranë rrënojave të Patarës, kryeqytetit të Ligës Likiane. Dikur një port i lulëzuar, Patara u braktis gradualisht pasi lumi i saj u mbush me baltë. Ndërtesa më e rëndësishme këtu është Dhoma e Këshillit. Me një auditor gjysmë-rrethor me 20 rreshta bankash prej guri, kjo ndërtesë e sapo restauruar ishte qendra politike e Ligës Likiane.

Qytetërimi i lashtë që frymëzoi demokracinë e SHBA

Duke qëndruar lart në Dhomën e Këshillimit, nuk ishte e vështirë të imagjinoje qindra delegatë me rroba duke diskutuar çështje publike, ndërsa Lyciarch-u drejtonte seancën, dhe mendimet e mia u zhvendosën nga Patara në Filadelfian e largët, dhe në përmendjen që Madison i bëri Ligës Likiane.

Falë Madisonit, sot Dhoma e Përfaqësuesve e SHBA-së është themeluar mbi parimin likian, me 435 vende të shpërndara mes 50 shteteve në përpjesëtim me popullsinë e tyre. Nga të gjitha përpjekjet e Likianëve për të sfiduar kalimin e kohës dhe për të ruajtur veten për botën tjetër, ajo që rezultoi të kishte një jetë të vërtetë pas vdekjes ishte gjëja më e paprekshme, një ide.

Galeria fotografike (
)


Në përputhje me standarded JTI

Video

SHIKO KANALIN NE YOUTUBE
×